Tekststructuur? Jazeker! Maar hoe dan?

Deze week schreef Hilde Kooiker-den Boer een vakdidactische blog over haar promotieonderzoek en de vraag wat tekststructuur precies inhoudt.

“Wat leuk dat jij bezig bent met een promotieonderzoek! Waar gaat je onderzoek over?” Dat is een vraag die mij regelmatig wordt gesteld. Als ik dan uitleg dat ik me voornamelijk bezighoud met tekststructuur, wordt er vaak beleefd geknikt en ontwaar ik soms toch wat glazige blikken. De reactie: “Tekststructuur? Oh, wat interessant!” heb ik in elk geval nog niet gehad. Hoog tijd dus om iets te doen aan het imagoprobleem van dit belangrijke onderwerp!

Op zich is het niet zo vreemd dat het onderwerp tekststructuur niet leidt tot luid gejuich. Het lijkt, op het eerste gezicht, ook een tamelijk abstract en misschien wat saai onderwerp. Toch weten we uit onderzoek dat instructie over tekststructuur een positief effect heeft op tekstbegrip, ook bij leerlingen in de basisschoolleeftijd. Gezien de dalende leesprestaties van leerlingen in Nederland is het dus de  moeite waard om hier aandacht aan te besteden. Het ontbreekt echter aan concrete voorbeelden van hoe je dit tekststructuuronderwijs kunt aanpakken. In de huidige leesmethodes in het basisonderwijs blijft het meestal bij het herkennen van een inleiding, kern en slot in een tekst en het aanwijzen van signaalwoorden. Het doel van mijn promotieonderzoek is om inzichten uit onderzoek naar tekststructuurinstructie te vertalen naar een bruikbare en motiverende aanpak voor het basisonderwijs.

Tekststructuur? Wat is dat precies?

Bij het schrijven ordent de schrijver de inhouden van de tekst op een manier die past bij de boodschap die hij wil overbrengen. Hij schrijft bijvoorbeeld over gebeurtenissen die na elkaar plaats hebben gevonden of over een probleem met daarna verschillende oplossingen. Die ordening van inhouden, de relaties tussen die inhouden en de manier waarop die relaties worden gemarkeerd, met signaalwoorden bijvoorbeeld, noemen we de tekststructuur. In informatieve teksten komen vijf structuren veel voor: beschrijving, chronologie, oorzaak-gevolg, probleem-oplossing en vergelijking. Die structuren kunnen zichtbaar zijn binnen een zin, in alinea’s maar ook in grotere tekstdelen. Vaak zie je in teksten een combinatie van verschillende structuren.

Waarom zou ik daar aandacht aan besteden?

Bij het lezen van een tekst legt een lezer verbanden tussen delen van de tekst. Als je in staat bent om verschillende structuren te herkennen in een tekst, kunnen die dienen als kapstok om de belangrijkste inhouden van de tekst aan op te hangen. Het is dan makkelijker om te bepalen wat de belangrijkste informatie in de tekst is. Bovendien is de inhoud van de tekst makkelijker te onthouden. Neem bijvoorbeeld een tekst waarin twee onderwerpen met elkaar vergeleken worden. Je kunt de kenmerken van beide onderwerpen apart opslaan in je geheugen, maar je kunt ook bekijken waar de onderwerpen verschillend zijn en waar ze overeenkomen. Dat blijft makkelijker hangen.

En hoe doe je dat dan?

Als je aan de slag gaat met tekststructuur, is het vooral belangrijk dat het herkennen van tekststructuren geen doel op zich wordt maar een middel om de tekst beter te gaan begrijpen. Ook is het belangrijk om de taaltaken die je daarbij gebruikt in te bedden in een bredere context en dat lees- of schrijftaken een functioneel doel dienen. Zo’n context vinden we bijvoorbeeld in het zaakvakonderwijs. In mijn promotieonderzoek integreren we instructie over tekststructuur daarom in lessen Natuur en Techniek. Daarbij combineren we hands-on onderzoeksactiviteiten, zoals het bouwen van een stroomkring of het uitpluizen van braakballen, met verdiepende leesactiviteiten waarbij leerlingen kennis maken met verschillende tekststructuren. Ook werken ze aan schrijfactiviteiten waarbij ze de opgedane kennis verwerken én gebruik maken van de geleerde tekststructuren. De eerste ervaringen met deze lesmaterialen zijn positief. Leerlingen toonden grote betrokkenheid bij de lessen en waardeerden de koppeling van zaakvakonderwijs met taalonderwijs. Welk effect deze aanpak heeft op de lees- en schrijfvaardigheid en op de vakkennis zullen we verder gaan onderzoeken in een interventiestudie die we in de tweede helft van 2021 gaan uitvoeren.